2009 թ. մեկնարկած Արևելյան Գործընկերության ծրագրի նպատակն է Արևելյան Հարևանության ծրագրի մասնակից երկրներում նպաստել տրասնֆորմացիոն գործընթացների իրագործմանը և դեպի ԵՄ արտաքին քաղաքական կողմնորոշմանը: 6 տարի անց առկա են փոփոխական արդյունքներ: Արևելյան Գործընկերությունը վերածվել է տարբեր հաճախականությունների և ամբիցիաների տրանսֆորմացիոն պրոյեկտի: Այն վառ արտահայտվում է հարավկովկասյան երկրների՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի օրինակով: Վերջիններիս կողմից վարվող քաղաքականությունը, անկասկած, նրանց մեկուսացնում է իրարից:

Հարավային Կովկասն, ակնհայտորեն, ի ցույց է դնում այն, ինչ ձեռք է բերել Արևելյան Գործընկերության ինտեգրացիոն գործընթացների արդյունքում՝ հանդիսանալով որպես տարբեր գործքիների միաձուլում՝ ուղղված սելեկտիվ համագործակցությանը և առանձին պայմանագրերի կնքմանը:

Արևելյան Գործընկերությունը նոր սահմանում չունի

21/22.05.2015 Ռիգայում կայացած Արևելյան Գործըկերության գագաթաժողովը պետք է սահմաներ ԵՄ-ի նոր դիրքորոշումը Եվրոպայի արևելյան գոտու 6 երկրների նկատմամբ: Կես տարի առաջ Վիլնյուսում տեղի ունեցած վերջին գագաթաժողովից հետո սկսեց զարգանալ քաղաքական հարաբերությունների մի նոր փուլ: ԱլԳ-ի ստեղծումից ի վեր ուկրաինական հակամարտությունը և առճակատումը Ռուսաստանի հետ բանակցությունների նոր ալիք բարձրացրեց: Այդ բանակցությունների ընթացքը պետք է որոշեր, թե ինչ դասեր է քաղել ԵՄ-ը անցյալ տարվա քաղաքական իրադարձություններից և ինչ ընթացք կստանային վերջինիս հետագա քայլերն ուղղված այդ քաղաքականությանը:

Ռիգայի գագաթաժողովը, սակայն, ի զորու չեղավ համոզիչ պատասխան տալ նոր աշխարհաքաղաքական իրողություններին և մարտահրավերներին: Եվրոպական Միությունը, 28 անդամ երկրների պետական գործիչները և գործադիր մարմնի ղեկավարները Լատվիայում իրենց կամքը դրսևորեցին ԵՄ-ի և 6 ինքնավար պետությունների միջև ամրապնդելու սերտ համագործակցություն՝ առաջ քաշված տարբերակման դրույթի համաձայն: Նրանք համագործակցության հիմք համարեցին ինչպես պայմանականության, այնպես էլ more-for-more խթան հանդիսացող սկզբունքները; Միաժամանակ շեշտվում էր, որ ԱլԳ-ի քաղաքականությունը հակառուսական տրամադրություններ ամենևին չի հրահրում: Հայաստանի, Բելառուսի և Ադրբեջանի նպատակային ինտեգրացիան մեղմացնում էր այն քննադատությունները, որոնք ուղղված էին Ուկրաինայում Ռուսաստանի վարած քաղաքականության դեմ: Ըստ այդմ մի կողմից դատապարտելի էր Ղրիմի և Սևաստոպոլի ապօրինի բռնազավթումը, իսկ մյուս կողմից շեշտվում էին ԱլԳ-ի տարածաշրջանային ինտեգրացիոն ծրագրերը:

Ռիգայի գագաթաժողովը հուսադրող ազդակ էր Վրաստանի, Մոլդովայի և Ուկրաինայի համար՝ ունենալու ԵՄ-ին անդամակցելու հեռանկարներ: Բայցևայնպես ԵՄ-ը դադարեցրեց հարևան երկրներին անդամակցության հեռանկարներ տալու քաղաքականությունը: Պայմանագրում միայն զետեղված էր, որ ճանաչում են երկրների արևմտյան կողմնորոշումն ու արտաքին քաղաքական կուրսի ընտրությունը դեպի Արևմուտք, բայց բացառում են երկարաժամկետ անդամակցության հեռանկարները:

Հուսահատությունն ու դժգոհությունը մեծացրեց նաև այն հանգամանքը, որ սկզբնական շրջանում Վրաստանի և Ուկրաինայի քաղաքացիներին չտրվեցին ազատ վիզային ռեժիմի արտոնություններ: ԵՄ-ը վիզային արտոնություններ խոստանում է 2016 թ. այն էլ միայն ճանապարհորդության ոլորտում, եթե մինչ այդ տվյալ սեկտրում նախատեսված ծրագրերն իրագործվեն: Իսկ ինչ վերաբերում է 200 մլն. եվրոյի ներդրումային քաղաքականությանը հարևան երկրներում, ապա այն կարելի է համարել ԵՄ-ի սակավ, բայց իրագործելի նախաձեռնություններից մեկը:

Տարբերակման սկզբունքը որպես նոր միտում

Դիվերսիֆիկացիոն նախագծերը հաստատվեցին դեռևս 2013 թ.: Գագաթաժողովի ընթացքում քննարկումները ծավալվում էին հենց այդ նախագծերի շուրջ: Խոսքը ոչ միայն հարևան երկրներն ընդգրկող ինտեգրացիոն նախագծերի մասին էր, այլ տարբերակված հարաբերությունների՝ համաձայն Դոնալդ Թասկի ձևակերպման: Ընդունելով հարևան պետությունների բազմաբևեռ համակարգը՝ ԵՄ-ը ցանկություն չի հայտնում շարունակելու ընդհանուր քաղաքականության սկզբունքը, քանի որ վերջինս ենթադրում է ոչ հստակ մոտեցում հարևան երկրների կողմից վարվող արտաքին քաղաքականության նկատմամբ:

Ի տարբերություն արևմտյան կողմնորոշում ունեցող 3 հարևան երկրների՝ Ուկրաինայի, Վրաստանի և Մոլդովայի, Բելառուսը, Հայաստանը և Ադրբեջանն ունեն բոլորովին այլ քաղաքական ուղղվածություն: Այն ընթացքում, երբ Ուկրաինան, Վրաստանը և Մոլդովան ԵՄ-ի հետ կնքեցին ասոցացման համաձայնագիր, Բելառուսը և Հայաստանը արդեն իսկ համարվում էին ԵՏՄ-ի անդամ: Ադրբեջանը բոլորովին այլ քաղաքականություն է որդեգրել:

Սրա հիման վրա ԱլԳ-ն որդեգրում է 2 նոր հիմնարար սկզբունքներ: Առաջինը, ԵՄ-ը հարգանք է տածում այն երկրների նկատմամբ, որոնք փորձում են ընդլայնել իրենց համագործակցությունը Արևմուտքի հետ, ինչպես օրինակ Վրաստանը: ԵՄ-ի համար ընդունելի է նաև հակառակ կողմնորոշում ունեցող երկրների քաղաքականությունը, ինչպես օրինակ Հայաստանի և Ադրբեջանի դեպքում:

Երկրորդը. ԵՄ կկենտրոնացնի համագործակցությունը առանձին ոլորտներում և կընդլայնի քաղաքական գործիքակազմի շրջանակը:

Մինչ այդ ԵՄ-ը ընդգրկուն ինտեգրացիոն ծրագրեր է ներկայացրել արևելյան գործընկերներին: Ըստ այդ ծրագրերի համապատասխան լուծումներ պետք է առաջարկեն այն երկրներին, որոնք ի զորու չեն ընդունելու կամ ցանկություն չունեն ընդունել վերոնշյալ ինտեգրացիոն առաջարկները:

Հարավային Կովկասը Արևելյան Գործընկերության կոնտեքստում

Ի՞նչ նշանակություն կունենա այս դիվերսիֆիկացիոն ծրագրի իրագործումը հարավկովկասյան պետությունների՝ Վրաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի համար: Հաշվի առնելով Հարավային Կովկասի երեք երկրների պահանջները, ամբիցիաները և դերակատարությունը տարածաշրջանում, արդեն մի քանի տարի շարունակ առկա է համագործակցության տարբերակման սկզբունքի առաջադրման անհրաժեշտությունը, որը ենթադրում է համագործակցության նոր ձևաչափերի և առանձին համագործակցային առաջարկների մշակում:

Վրաստանը, լինելով ժողովրդավարության առաջամարտիկը, բարձր է գնահատում մերձեցումը ԵՄ-ին, քանի որ վերջինիս նպաստում է ոչ միայն Վրաստանի տնտեսական և դեմոկրատական կայունացմանը, այլ նաև ապահովում է վերջինիս անվտանգությունը տարածաշրջանում Ռուսաստանից եկող հեգեմոնիալ սպառնալիքներից:

2014 թ. հունիսի 27-ին Վրաստանը (27.06.2014) ստորագրեց ասոցացման համաձայնագիրը, որը ենթադրում էր խոր և ընդգրկուն ազատ առևտրի գոտու ստեղծում: Վրաստանը, այդուհանդերձ, հավակնում է դառնալ ԵՄ-ի լիիրավ անդամ: Վրաստանի պատվիրակությունը Ռիգայի գագաթաժողովի շրջանակներում բաց նամակ հղեց ԵՄ-ի պաշտոնյաներին և գործադիր մարմնի ղեկավարությանը՝ պահանջելով վիզայի ռեժիմի ազատականացում և հույս հայտնելով, որ Ռիգայի գագաթաժողովը երկրի համար եվրոպական նոր հեռանկարներ կստեղծի:

Ռիգայի գագաթաժողովը ցույց տվեց, որ Վրաստանը՝ ժողովրդավարացման և բարեփոխական ծրագրերի իրագործման առաջամարտիկը, մոտ ապագայում չի ունենա անդամակացության որևէ հեռանկար: Վրաստանի հետ ԵՄ-ի համագործակցությունը, ըստ այդմ, կզարգանա ասոցացման համաձայնագրի շրջանակներում: Հաջորդ քայլը ասոցացման համաձայնագիրը ուժի մեջ դնելն էր: Վրաստանը փորձում է հարմարեցնել իր արտաքին քաղաքականությունը նոր տարածաշրջանայնացմանը, ընդլայնում և կոորդինացնում է համագործակցությունը Մոլդովայի և Ուկրաինայի հետ գործադիրի և օրենսդիրի շրջանակներում (վերջիններս ԵՄ-ի հետ ևս ստորագրել են ասոցացման համաձայնագիր): Ակնհայտ է, որ բացի ԵՄ-ի կողմից առաջարկված անդամակցության հեռանկարներից, անդամ դառնալու հնարավորությունը կախված է Վրաստանի նախաձեռնողականությունից, քանի որ եվրոպական նորմերի և սկզբունքների պահպանման առաջնայնությունն է որոշում, արդյոք տվյալ պետությունը հնարավորություն ունի լիիրավ անդամակցել ԵՄ-ին, թե ոչ:

Հակառակորդ հարևան երկրները՝ Հայաստանը և Ադրբեջանը, ի տարբերություն հարևան մյուս երկրների, պահանջում են համագործակցության տարբեր ձևաչափեր, իսկ արդյունքն ակնհայտ է:

Հայաստանը իրականացնում է «և-և քաղաքականություն» Ռուսաստանի և Արևմուտքի հետ: Երկիրը, սակայն, 4 տարի շարունակ բանակցություններ էր վարում ԵՄ-ի հետ ասոցացման համաձայնագրի կնքման վերաբերյալ, սակայն վավերացումից 2 ամիս առաջ, ետ կանգնելով կայացրած որոշումից, ցանկություն հայտնեց անդամակցել ԵՏՄ-ին: Հայաստանի կառավարությունը վերջին ամիսներին հանդես եկավ հայտարարությամբ, ըստ որի ԵՏՄ-ի հետ ունեցած համագործակցությունը չի կարող խանգարել տարբեր ոլորտներում ԵՄ-ի հետ համագործակցության ընդլայնմանը: Այն չի հեռանում ԵՄ-ից և նույնիսկ կարող է խթանել Արևելքի և Արևմուտքի միջև մրցակցային հարաբերությունների մեղմացմանը: Ի դեպ, Հայաստանը համագործակցում է ԵՄ-ի հետ՝ չվերանայելով ասոցացման համաձայնագիրը:

Միաժամանակ Հայաստանը փորձում է օգտվել վիզայի ռեժիմի ազատականացման հնարավորությունից և ձեռք բերել վիզային արտոնություններ: Համաձայն Բրյուսելից հնչող հայտարարությունների, մոտ ապագայում 170 մլն. եվրո է հատկացվելու բարեփոխումների ծրագիրն իրագործելու համար, որի դեպքում առաջնային պլան կմղվի դատական համակարգը, նախատեսվում են նաև 77,5 մլն. եվրոյի բարեփոխական միջոցառումներ նպաստելու գյուղատնտեսությանը և հանրային ծառայություններին:

Մասնակցելով Ռիգայում ԱլԳ գագաթաժողովին (21/22.05.2015) և ունենալով համագործակցության ընդլայնման նոր համաձայնագիր` Հայաստանը ձեռք բերեց ավելին, քան Վրաստանը որպես ժողովրդավարության առաջամարտիկ, որը վիզայի ազատականացման և ԵՄ-ին լիիրավ անդամակցության հույսեր է տածում:

Հայաստանյան իշխանությունները ԵՄ-ի հարևանների կողմից բարձր գնահատականի արժանացան այն բանից հետո, երբ 2013 թ. սեպտեմբերից, դեռ Վիլնյուսի գագաթաժողովից և ուկրաինական մայդանից առաջ կայացրեցին ռազմավարական նշանակության որոշում, որը փակուղի մտցրեց ԱլԳ ծրագրի շրջանակներում նախատեսված բանակցությունները:

Հայաստանը ինքնին օրինակ է այն բանի, որ լիիրավ անդամակցելով ԵՏՄ-ին, կարողանում է միաժամանակ սելեկտիվ համագործակցություն ծավալել Արևմուտքի հետ: Հայաստանի հետ AA Light-ի շուրջ իրականացրած բանակցություններից կարելի է երկրների համար յուրօրինակ պայմանագրային տարբերակ մշակել, որոնց շահերի ներդաշնակումը ընկած է հիմնարարար կառուցվածքային բարեփոխումների հիմքում, որոնք, սակայն, նպատակ են հետապնդում չեզոքացնելու ռուսական ազդեցությունը և դիվերսիֆիկացնելու իրենց տնտեսական և քաղաքական հարաբերությունները:

Ադրբեջանը, ունենալով իր սեփական արտաքին քաղաքական կուրսը, իրականացնում է բազմավեկտոր քաղաքականություն: Ադրբեջանի համար ԵՄ-ի կողմից առաջ քաշված տարբերակման միտումը շատ ավելի գերադասելի է: Բաքուն դեռևս 2013 թ. հայտարարել էր, որ ԵՄ-ի հետ ասոցացման պայմանագիր կնքելու մտադրություն չունի: Ադրբեջանի նախագահը մասնակցություն չցուցաբերեց Ռիգայի գագաթաժողովին՝ նախապատվությունը տալով առանձին համաձայնագրերի կնքմանը: Միաժամանակ Ադրբեջանի կառավարությունը սուր քննադատություն է ուղղում նաև Արևմուտքի և հարևան երկրների ներքին քաղաքական հարաբերություններին: Ադրբեջանն, ի տարբերություն մյուս երկրների, փորձում է Արևմուտքի հետ էներգետիկ համագործակցություն և ինովացիոն ոլորտներում համատեղ գործունեություն ծավալել՝ զերծ մնալով քաղաքական բարեփոխումներ իրականացնելու համատեղ ծրագրերից:

Դեռ անցյալ տարի ԵՄ-ը Ադրբեջանին առաջարկում էր անցկացնել բանակցություններ ռազմավարական արդիականացում-գործընկերություն ծրագրի շուրջ: Այդուհանդերձ Բաքվի և ԵՄ-ի միջև համագործակցությունը կայանում է հիմնականում էներգետիկ անվտանգության ոլորտում: Հայտնի չէ, թե գործնականում ինչպես կիրականացվի վերոնշյալ համագործակցությունը: Ադրբեջանի պաշտոնյաների քննադատական տեսակետերը Ռիգայի գագաթաժողովի վերաբերյալ թույլ են տալիս եզրակացնել, որ կողմերը համագործակցության ընդլայնման նպատակ բոլորովին չեն հետապնդում: Բաքվի նման վերաբերմունքը պատասխան է Արցախյան հակամարտության և հատկապես Ղրիմում և Ուկրաինայում տեղի ունեցած իրադարձությունների զարգացման համատեքստում տարածքային ամբողջականության սկզբունքի հանդեպ ԵՄ-ի ցուցաբերած անտարբերությանը: ԵՄ-ի համար Ադրբեջանն առաջին հերթին կարևոր էներգամատակարար է՝ իր էներգետիկ պահանջները բավարարելու համար: Բրյուսելը չի կարող հերքել այն փաստը, որ դա հանգեցնում է երկու երկրների միջև փոխկապվածության առաջացմանը:

Չնայած որ հարավկովկասյան երեք պետություններն էլ պաշտպանում են ԵՄ-մերձեցման քաղաքականությունը, այդուհանդերձ երկու երկրներում նկատվում է բերեփոխական ծրագրերի իրականացման հետընթաց: Հիմնարար հասարակական տրանսֆորմացիոն գործընթաց չէր կարող իրականանալ նշված երկրներից և ոչ մեկում, հատկապես, մարդու իրավունքների և դեմոկրատիայի ոլորտում: Վերոնշյալ միտումը ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Ադրբեջանում հետընթաց է ապրում նեպոտիզմի, մենաշնորհային քաղաքականության և կոռուպցիոն ռիսկերի շարունակականության պատճառով: Նույնիսկ ժողովրդավարության առաջամարտիկ Վրաստանում անկախ դատական համակարգը կոռումպացված է:

Հայաստանում տեղի է ունենում ընդդիմության լուծարում, իրականացնում են քննարկումներ սահմանադրական բարեփոխումների շուրջ, որոնց հետևանքները անորոշ են: Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանին, ապա այն միշտ կլինի ինքնավար պետություն և անկախ ընդհանուր արժեհամակարգից: ԱլԳ-ը՝ որպես արդիականացում-գործընկերություն ծրագիրը կյանքի կոչող պրոյեկտ, իրավասու չէ իրագործելու իր առջև դրված պահանջները: Շատ անգամ այն վերածվել է հարևանության քաղաքականության՝ ցուցաբերելով յուրովի և անհատական մոտեցում հարևան երկրներից յուրաքանչյուրի նկատմամբ: Վերջիններիս համար գոյություն ունի հստակ սահմանված սկզբունք, ներդրումային հատուկ ծրագրեր, չնչին արտոնություններ և իրավասություններ:

ԱԳ-ի ապագան

Եթե 2009 թ. ԱլԳ ծրագիրը ինտեգրացիոն գործընթացների իրականացման նպաստավոր ծրագիր էր, այսօր պատկերը հակառակն է. այն դիտարկվում է որպես առանց հեռանկարների և ապագայի տեսլականի պրոյեկտ: Այնպիսի եզրույթներ, ինչպիսին են «ռազմավարական հանդուրժողականությունը» կամ «սպասման քաղաքականությունը», ԱլԳ ծրագրի բառացանկում գերակշիռ մասն են կազմում:

ԱլԳ չունի տեխնոկրատական one-size-fits-all սկզբունքը և հաշվի է առնում համագործակցող 6 պետությունների պահանջներն ու շահերը, ինչպես նաև հարևանության քաղաքականության աշխարհաքաղաքական բնույթը, ինչը դրական է գնահատվում:

Բացասական է միայն այն, որ ԱլԳ ծրագրի ռազմավարական ուղղվածությունը անորոշ է: Եթե առաջ քաշված տարբերակման սկզբունքի համաձայն յուրաքանչյուր երկիր ինքն է որոշում ԵՄ-ի հետ ունեցած հարաբերությունների սահմանը, հետևաբար տարբերակման սկզբունքը ենթադրում է նաև անդամակցության հեռանկարներ այս կամ այն պետության համար:

ԵՄ-ի և Ռուսաստանի միջև լարված հարաբերությունները արդեն մշտական բնույթ են կրում, ըստ այդմ ԱլԳ-ը պետք է իրականացնի այնպիսի քաղաքականություն, որը պետք է համապատասխանի նոր աշխարհաքաղաքական իրողություններին: Պետք է նշել, որ ԵՄ-ի կողմից ԱլԳ երկրների անվտանգային-քաղաքական պահանջները բավարարելու հնարավորությունները բավականին սահմանափակ են: Մի կողմից Բրյուսելը ի զորու չէ հանգուցալուծել Աբխազիայի և Օսիայի շուրջ տարածքային հակամարտությունը հօգուտ Վրաստանի, մյուս կողմից ԵՄ-ը Հայաստանին և Ադրբեջանին չի կարող տալ անհրաժեշտ անվտանգային երաշխիքներ ԵՄ-ի մերձեցման քաղաքականությունն իրականացնելու համար:

Ըստ այդմ, բոլոր մասնակիցները պետք է իրատես լինեն, միաժամանակ նաև ռազմավարական երկարաժամկետ ծրագիր մշակեն: Ինչ վերաբերում է կարճաժամկետին, ապա այն վերաբերում է միայն Եմ-ի և Վրաստանի, ինչպես նաև Մոլդովայի ու Ուկրաինայի միջև կնքած ասոցացման պայմանագրերին:

ԱլԳ-ը Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ համագործակցություն է ծավալում առանձին ոլորտներում միայն: Մոտ ապագայում ԵՄ-ի համար ԱլԳ-ը կվերածվի մի գործիքի, որը կնպաստի ԵՄ-ի և Ռուսաստանի միջև լարված հարաբերությունների՝ այսինքն եվրոպական և եվրասիական ինտեգրացիոն մոդելների միջև մրցակցության մեղմացմանը: Արդյոք ԵՄ-ի և ԱլԳ-ի միջև երկարաժամկետ ծրագրի մշակումը նոր անդամակցության հեռանկարներ է ստեղծում արևմտյան կողմնորոշում ունեցող երկրների համար, ցայսօր մնում է անորոշ: